در قلب بافت سنتی شهر زنجان و در میان حجره‌های پر جنب‌وجوش بازار تاریخی،بنایی خودنمایی می‌کند که ترکیبی بی‌نظیر از معنویت،تاریخ و معماری ایرانی را به نمایش گذاشته است.مسجد جامع زنجان یا همان مسجد سلطانی،یکی از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین مساجد تاریخی استان زنجان است که قدمتش به دوره قاجار بازمی‌گردد.این مسجد علاوه بر ارزش مذهبی،از نظر معماری نیز از نمونه‌های کم‌نظیر در کشور به‌شمار می‌آید.
نگاهی به گذشته؛مسجدی با قدمت بیش از ۱۸۰ سال
بنای اولیه این مسجد در سال ۱۲۴۲ هجری قمری و به دستور «عبدالله میرزا دارا»، یکی از پسران فتحعلی‌شاه قاجار،ساخته شد. عبدالله میرزا که آن زمان حاکم زنجان بود،این مسجد را با هدف ایجاد مرکز عبادی و علمی بنا کرد.به همین دلیل،این مسجد با عنوان «مسجد سلطانی» نیز شناخته می‌شود؛چرا که نام سلطان در آن زمان به پادشاهان اطلاق می‌شد.
کتیبه‌های تاریخی نصب‌شده در قسمت‌های مختلف مسجد،نه تنها تاریخ ساخت بلکه نام بانی آن را به‌خوبی ثبت کرده‌اند و امروز به‌عنوان منابع مستند تاریخی شناخته می‌شوند.
معماری مسجد جامع زنجان؛ترکیبی از زیبایی و استحکام
مسجد جامع زنجان با الهام از معماری سنتی ایرانی،به سبک چهارایوانی ساخته شده است.این سبک که از دوره صفویه به‌عنوان الگوی غالب در ساخت مساجد ایران مطرح شد،در این مسجد نیز با دقت و ظرافت خاصی به کار رفته است.چهار ایوان در چهار سمت حیاط مرکزی قرار دارند که هریک به فضاهایی همچون شبستان و حجره‌های طلبه‌نشین منتهی می‌شوند.
نمای بیرونی مسجد،با آجرکاری ساده و در عین حال باوقار خود،ترکیب زیبایی از اصالت و سادگی را به نمایش می‌گذارد.اما وقتی وارد حیاط می‌شوید،رنگ‌ها،نقش‌ها و گنبدهای آبی‌رنگ مسجد شما را مجذوب خود می‌کنند.
گنبدها و کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای
از مهم‌ترین بخش‌های زیبایی‌شناختی مسجد جامع زنجان،می‌توان به گنبدهای فیروزه‌ای آن اشاره کرد.این گنبدها که با کاشی‌های لاجوردی و آبی روشن پوشیده شده‌اند،تضاد رنگی چشم‌نوازی با دیوارهای آجری بنا ایجاد کرده‌اند.
همچنین کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ با نقش‌های اسلیمی،گیاهی،هندسی و کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق،جلوه‌ای کم‌نظیر به فضای داخلی و بیرونی مسجد بخشیده‌اند.اگر به هنرهای سنتی ایرانی علاقه‌مند باشید،بدون شک از دیدن این تزئینات سیر نمی‌شوید.
شبستان‌ها و فضای داخلی؛آرامش در دل تاریخ
مسجد دارای چندین شبستان بزرگ و کوچک است که هریک با ستون‌های قطور آجری و سقف‌های طاقی ساخته شده‌اند.شبستان اصلی در بخش جنوبی مسجد واقع شده و نور طبیعی از طریق روزنه‌هایی که در سقف قرار گرفته‌اند، فضای داخلی را روشن می‌کند.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مسجد،وجود حجره‌هایی در اطراف صحن است که در گذشته محل اقامت طلاب علوم دینی بوده‌اند.این حجره‌ها با معماری سنتی خود،هنوز هم حس و حال زندگی طلبگی دوران قاجار را زنده نگه داشته‌اند.
محل قرارگیری مسجد؛قلب تپنده شهر
مسجد جامع زنجان در مرکز شهر،در خیابان امام خمینی (ره)،و دقیقا در جوار بازار تاریخی زنجان واقع شده است.موقعیت استراتژیک آن باعث شده که این مسجد همواره در مرکز فعالیت‌های اجتماعی،مذهبی و فرهنگی شهر باشد.
اگر گردشگری به قصد خرید یا بازدید از بازار قدیمی زنجان آمده باشد،حتماً در مسیر خود به این مسجد تاریخی نیز سر خواهد زد.نزدیکی مسجد به جاهایی مانند کاروانسرای سنگی،بازار زنجان،و موزه مردان نمکی،اهمیت آن را دوچندان کرده است.
مسجدی زنده در جریان زمان
برخلاف بسیاری از آثار تاریخی که امروزه صرفاً جنبه‌ی موزه‌ای پیدا کرده‌اند،مسجد جامع زنجان هنوز هم نقشی فعال در زندگی مردم دارد.این مسجد هر روز میزبان نمازگزاران،مراسم مذهبی، جلسات تفسیر قرآن و کلاس‌های آموزش دینی است.
در ایام خاص مانند ماه رمضان،محرم و اعیاد اسلامی،حال و هوای مسجد به‌طور کامل تغییر می‌کند و جمعیت زیادی در آن حضور می‌یابند.این پویایی باعث شده تا مسجد همواره در قلب مردم زنجان زنده باقی بماند.
ویژگی‌های برجسته هنری و فرهنگی
کتیبه‌نویسی هنرمندانه: کتیبه‌های کاشی‌کاری‌شده‌ای که در سرتاسر بنا نصب شده‌اند،با خط زیبای ثلث،نسخ و نستعلیق نگاشته شده‌اند و آیاتی از قرآن کریم را در بر دارند.
نقوش اسلیمی و هندسی: این نقوش که بر کاشی‌ها، طاق‌ها و دیوارها دیده می‌شوند،نمونه‌هایی فاخر از هنر ایرانی را به نمایش می‌گذارند.
حضور هنرمندان زنجانی: بسیاری از تزئینات مسجد توسط استادکاران بومی انجام شده‌اند که این موضوع بر ارزش فرهنگی و محلی آن افزوده است.
ثبت در فهرست آثار ملی
در سال ۱۳۱۵ شمسی،مسجد جامع زنجان با شماره ۲۴۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.این ثبت نه‌تنها نشان‌دهنده اهمیت معماری و تاریخی مسجد است،بلکه موجب شده حفاظت از آن با دقت بیشتری صورت بگیرد.
چرا باید از مسجد جامع زنجان بازدید کرد؟
بازدید از مسجد جامع زنجان تنها تماشای یک بنای مذهبی نیست؛بلکه فرصتی برای لمس تاریخ،هنر و فرهنگ ایرانی-اسلامی است.اگر به دنبال مکانی آرام،روح‌نواز و در عین حال غنی از جزئیات هنری و تاریخی هستید،مسجد جامع زنجان انتخابی بی‌نظیر خواهد بود.
